گوگل رجانک ءُ لہتیں آئی ٹی ءِ گپ .ہیبتان عمر

2011 ءِ زمانگ اَت کہ آ وہداں بلوچی لبزبلد ءِ کمپوزنگ ءِ کار من ءَ اولی سرا دیگ بُوتگ ات۔ آ وہد ءَ ان پیج یونیکوڈ ءَ نہ اَت ءُ بلوچی ءِ لبزاناں ’ان پیج‘ ءَ شرّ نبیس اِت نہ کُتگ ات (خاص لبزانی اعراب مدام رد نبشتہ بُوت انت)۔

لبزانی شرّ نبیسگ ءَ کسے ءَ من ءَ را سوج دات کہ مزار محسن بلوچی فونٹ ءِ جوڑ کنگ ءَ زبر انت۔ اے وہداں مزار محسن پہ وانگ ءَ در مُلکان اَت۔ گوں آئی ءَ ربط ءُ ریچ نہ بُوت۔

 پدا من اِش کُت کہ بانُک زاہدہ رئیسی چوشکہ ’باسک ویب سائیٹ‘ ءِ جوڑ کتگ ءُ کمپیوٹر ءِ کاراں بلد اِنت پمیشا آ بلکیں اے جیڑہ ءَ بہ گیشّینیت۔ من ہرچ کارے کہ کُتگ ات (آ وہد ءَ کورل ڈرا ءَ یک یک ءَ لبز جوڑ کتگ اِتاں) آئی ءَ را دیم دات انت۔ بانُک زاہدہ رئیسی ءَ من ءَ را پسّو دات کہ اے کار باز وہد لوٹیت کہ اے وہداں آئی ءِ گوٛرا اینچو وہد نیست ءُ پدا آ اے پڑ ءَ اینچو زانت کار ہم نہ انت (فونٹ ڈویلمپمنٹ ءِ کاراں)۔

واجہ عبید شاد ءَ یک برے گوں عین قادر ءَ من ءَ را گپ پرمات۔ عین قادر ءَ چوناہا چہ 2006 ءَ من آشنا اِت آں بلے آ وہداں آئی ءَ روتاک آساپ ءَ رپورٹنگ کُتگ اَت۔ عین قادر ءَ بلوچی ءِ لہتیں لبز جوڑ کُت ءُ من ءَ را دیم دات۔ وہدے کہ من آئی ءَ را گوٛشت بیا اے درگت ءَ چہ بلوچی اکیڈمی ءِ نیمگ ءَ ہواری ءَ کار کنیں کہ لبزبلد ءِ ہرچ لبز شرّ نبیسگ بہ بیت۔ بلے واجہ عین قادر ءَ گوٛشت کہ گوں من پابندی ءَ کار نہ بیت۔ بزاں آئی ءَ اے کار ءَ ہمکاری نہ کُت (پدا خیر گوں ان پیج کمپنی ءِ پاکستانی ءُ دبئی ءِ مردماں رابطہ بُوت ءُ ان پیج ڈونگل ئے جوڑ کُت کہ ایشی ءَ نہ ایوکا ان پیج ءَ را یونیکوڈ ءَ آئورت بلکن ءَ بلوچی ءِ واستہ خاص (Customized) جوڑ کت۔ مرچاں عین قادر ہم بلوچی ٹرانسلیشن ءُ بلوچی زبان ءَ ماں مشین لرننگ ءِ سرا گوں یک ٹیمے ءَ کار ءَ اِنت۔

ہمے وہداں بزاں 2014 ءَ گوں بالاچ بالی ءَ منی پجّار بُوت۔ بالی ءَ بلوچی ان پیج ءِ کاراں ہم کاری کُتگ اَت ءُ ان پیج ءِ سٹیکر (پجّاری عکس) ہم بالی ئیگ اِنت کہ آئی ءَ جوڑ کتگ ات۔ بالاچ بالی ءَ بنداتی بلوچی کتابانی بازیں سرتاک وشّ جوڑ کتگ اِت انت۔ اگاں من بہ گوٛشاں کہ بالی ءَ کتابانی سرتاکے جوڑ کنگ ءِ ’ ٹرینڈ‘ مٹ کُت تاں بلکیں رد مہ باں۔ پدا 2020 ءَ وہدے انگریزی رومن بلوچی ڈکشنری ءِ سرا کار بُوئگ ءَ اَت گڑا پدا بالاچ بالی ءِ کمک پکار اَت ءُ آئی ءَ پرے کار ءَ انگریزی بلوچی کی بورڈ جوڑ کُت کہ چریشی ءَ شرّی ءِ سرا بلوچی رومن لبز نبشتہ بُوت انت۔ بالاچ بالی ءَ گوگل کنٹری بیوشین یا رجانکاری ءَ ابید نیچرل لینگویج پراسیسنگ (NLP Balochi) ءِ سرا ہم کار کنگ ءَ اِنت۔

2021 ءَ بالاچ بالی ءَ حال دات کہ آ بلوچی این ایل پی (NLP) ءِ سرا کار کنگ ءَ انت۔ اے درگت ءَ آہاں یکّ ٹیمے جوڑ کتگ اَت۔ پدا آئی ءَ اے حال ہم داتگ ات کہ آ گوگل ٹرانسلیٹ ءَ کنٹریبیوٹر (Contributor) ءِ جہت ءَ کار کنگ ءَ انت۔ پریشی ءَ اکیڈمی ءَ چہ لہتیں مواد (Data) ہم لوٹیتگ اِت ئے۔

ہمے وڑا واجہ عبداللہ دشتی ءَ دو سئے سال پیسر من ءَ را گوگل کنٹریبیوٹر ءِ لنک دیم داتگ ات کہ من ہم ایشی ءِ سرا کار بہ کناں بلے مُردنی منی نزوری ءُ نہ زانتکاری کہ من اے درگت ءَ ہچ کنٹری بیوٹ نہ کُتگ۔

ہمے وہداں واجہ بنجمن بلوچ (ٹویٹر آئی ڈی) ءَ رابطہ کتگ ات کہ آئی ءَ را بلوچی ءِ ڈیٹا پکار انت۔ بنجمن بلوچ ءَ سئے چار ٹوئیٹر سپیس ہم کتگ ات کہ آئی ءَ اے کار ءِ بابت ءَ ورناہاناں سرپدی داتگ ات۔ بنجمن ءَ گوٛشتگ اَت کہ آ شپ ءُ روچ اے پراجیکٹ ءِ سرا کار کنگ ءَ اِنت۔

ہمے سالاں بزاں 2022 یا 2023 ءَ یک فری لانس کمپنی ئے ءَ رابطہ کتگ ات کہ آ بلوچی انگریزی رِدانی رجانک ءِ سرا کار کنگ ءَ انت ، چد ءُ ساری ہمے کمپنی ءَ بلوچی توارانی ماں گوگل ڈیٹابیس ءَ کمپوز کنگ ءِ کار ہم یکّ حدّے ءَ کنگ ءَ اِتیں بلے پدا آ کار زوال بُوت ءُ چہ مئے نیمگ ءَ سرجم کنگ نہ بُوت۔ (بزاں دگراں کُت) ۔ ادا ہم عبداللہ دشتی، شرف شاد ءُ دگہ لہتیں سنگت ہوار اِت انت۔ ماں یوٹیوب ءَ بلوچی ءِ تواراں نبشتہی دروشم ءَ (Sub titles) ءِ سرا ہم کار بُوئگ ءَ انت کہ بازیں مردم ایشی ءَ ہوار انت ءُ کار کنگ ءَ اَنت۔

ہمے سالاں گوں قاضی ریحان ءِ ٹیم ءَ ماں مائیکروسافٹ آفس ءِ واستہ یک بلوچی فونٹے جوڑ کنائینت کہ انوں بلوچی اکیڈمی ہمے فونٹ ءَ پہ وتی کتابانی کمپوز کنگ ءَ کارمرز کنگ ءَ انت ءُ اے فونٹ ءِ اپ ڈیٹ ءِ سرا ہم کار بُوئگ ءَ انت۔ قاضی ریحان ہم آئی ٹی ءِ کاراں زانوگر انت بلے درمُلکاں نشتگ ءُ باز براں رابطہ ءَ اڑاند ودی بیت۔

جنید قادر کمپیوٹر ءُ آئی ٹی ءِ زانو گر انت، آئی ءَ بازیں ویب سائیٹ جوڑ کتگ ءُ انگت ءَ بازیں ویب سائیٹ جوڑ کنگ ءَ انت کہ آ ویب سائیٹانی زبان بلوچی ءَ اِنت (من ویب سائیٹ ءِ مواد بزاں Contentءِ گپ ءَ نیاں)۔ بلوچی اکیڈمی ءِ این ایل پی پروجیکٹ ءِ واستہ ہم ویب سائیٹ جوڑ کنگ ءَ انت۔ ہمے وڑا بانُک زاہد رئیسی ءِ بلوچی لبزانک ءِ ڈیٹا بیس (باسک ڈاٹ کام) یک مزنیں مڈّی ئے کہ پہ بلوچی زبان ءِ کاراں ’’ڈیٹا ‘‘ دنت کہ پریشی ءَ ایدگہ کاراں ارزانی بیت۔ بانُک شاران بشیر دیر اِنت کہ این ایل پی (NLP) ءِ جتائیں پڑاں کار ءَ انت۔

بازیں بلوچاں پہ وکی پیڈیا ءَ کنٹری بیوٹ کُتگ کہ اے وہداں بلوچ ، بلوچستان ءُ بلوچی ءِ بابت ءَ ماں انٹرنیٹ ءَ مواد دست کپیت۔ ہمے وڑا باز مردماں وت ویب سائیٹ جوڑ کتگ ءُ آہاں بلوچستان، بلوچ ءُ بلوچی زبانءِ بابت ءَ مواد ایر کتگ۔

اے ہما لہتیں مردم انت کہ منی نزّ ءَ دیر انت کہ اے پڑاں کار ءَ اَنت کہ ایشاں من زاناں بلے اے جہد کاراں ابید صداں انچیں بلوچ است انت کہ آہاں گوگل ٹرانسلیٹ ءَ کنٹری بیوٹ کتگ (گوگل ٹرانسلیٹ ءَ پہ لس مہلوک (پبلک) ءَ یک کنٹری بیوٹر پیج (تاکے) جوڑ کتگ کہ ہر کس انگریزی ءِ رِِداں ماں بلوچی ءَ ٹرانسلیٹ بہ کنت پدا اے رجانکی مشین لرننگ ایپلی کیشن ءِ وسیلہ ءَ ٹرانسلیشن ایپلی کیشن ءَ مان کتگ انت) یا کہ آئی ٹی ءِ زانو گِر انت ءُ وتی حساب ءَ کار ءَ انت۔

ادا اے درستیں گپّانی جنگ ءِ مقصد ایش انت کہ تُری گوگل ءِ رجانک بہ بیت، یا بِینگ ٹرانسلیشن (Bing)، بلوچی زبان ءِ او سی آر (OCR) ءِ کار بہ بنت یا کہ سپل چیکر (بزاں لبزانی سٹینڈرڈ دروشم)، اے درٛستیں کار Deep learning، مشین لرننگ ءُ ٹیکنیکل سافٹ وئیرانی وسیلہ ءَ بنت۔ اے گوں یک ءُ دو مردماں بندوک نہ بنت۔ ایشانی واستہ صدانی کچّ ءَ مردم کار کن انت، ہر کسی کنٹری بیوشن بیت گڑا چوشیں کار سوبین بنت۔

انّوں بلوچی گوگل ٹرانسلیٹ ءَ اَتکگ، دیم ترا بلوچی زبان Internet of things ءَ کارمرز بیت۔ بلوچی ءِ OCR دیم ءَ کئیت۔ Turnitin وڑیں انچیں سافٹ وئیر جوڑ بیت کہ آ ماں انٹرنیٹ ءَ ہما مواداں در گیجیت کہ ساری ءَ نبشتہ بوتگ انت کہ ایش یک ریسرچ اپیلی کیشن ئے۔ ہمے وڑا چیٹ جی پی ٹی ءَ بلوچی زبان ءَ پرومنٹ (Prompt) تیار کنگ بیت کہ انوں نیست انت۔ بلوچی ماں روبوٹکس ٹیکنالوجی ءَ ہم کارمرز بیت، بلے ایشانی جوڑ کنوک مردم ءَ چہ زیات مشین بزاں کمپیوٹر وَت بنت۔ (اے درگت ءَ بلوچ بایدیں Generative AI ءُ Deep learning ءِ بابت ءَ گیشتر بہ وان انت، ایشانی رہبنداں سرپد بہ بنت گڑا گیشتریں چیز وَت پدّر بنت۔

گُڈ سرا اے گپّ کہ انّوں اے آئی، چیٹ جی پی ٹی ءُ Deep learning ءِ دئور ءَ بلوچ باید انت کوڈنگ ، ایپلی کیشن ڈویلپمنٹ یا Data Analysis ءِ رہبنداں بہ زانت، ہمنچو زوت تر ہیل کن انت ہمینچو بلوچ راج ءُ بلوچی زبان ءَ را نپ رسیت، وگہ ناں بلوچ آئوکیں وہداں گیشتر اڑ ءُ جنجالاں مان گیش انت۔

بلوچی دیمروئی کنات۔

بلوچی زندگ بات۔

منتوار۔۔۔۔ جیوز گوادر